І ажываюць спадчыны старонкі

Любіць сваё – зусім не значыць
Чужое ганьбіць, адмаўляць.
Вось за чужым свайго не бачыць,
Не вывучаць, не шанаваць –
Злачынствам будзе без сумнення,
Бо ёсць такі закон жыцця:
Шануй чужое аж да пакланення,
Сваё любі да самазабыцця.

Пятро Бітэль

У малым вялікае ўбачыш толькі розумам,
Створана вялікае з дробных велічынь,
Бо раджаюць шолахі навальніцу грозную,
Бо ствараюць кроплі акіянаў плынь!

Алесь Звонак

РАЗДЗЕЛ І: У вёсцы Палушы
РАЗДЗЕЛ ІІ: У вёсцы Лоша
РАЗДЗЕЛ ІІІ: У вёсцы Паракіці
РАЗДЗЕЛ ІV: У пасёлку Гудагай
РАЗДЗЕЛ V: Прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы і павер'і нашага краю, як адлюстраванне ўмоў жыцця, культуры і светаўспрымання нашых продкаў

РАЗДЗЕЛ І

У вёсцы Палушы

Выпускніца Гудагайскай сярэдняй школы Дзіяна Вайдак, ураджэнка вёскі Палушы, будучы студэнткай філалагічнага факультэта Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта, зрабіла запісы галасоў сваіх аднавяскоўцаў, і нават шырэй – землякоў, дакладней – іх спевы. Сваімі запісамі падзялілася з роднай школай. Выказваем ёй за гэта ўдзячнасць. Да відэазапісаў напісаны каментарыі. Змест іх прыводзім ніжэй.

“Я вырашыла далёка не ездзіць, а завітаць да сваіх аднавяскоўцаў. Ведаючы, што Лаўрыновіч Алена Юстынаўна з’яўляецца адной з захавальніц вуснай народнай творчасці, сваю дарогу накіравала да яе хаты. Я не памылілася, тым больш, што ў яе ў гасцях былі две жанчыны, якія вырашылі мне таксама дапамагчы.

Дык вось, Алена Юстынаўна (нарадзілася ў вёсцы Палушы ў 1950г.) паведаміла, што справай яе жыцця заўсёды было жывёлаводства, але разам з тым яна заўсёды была актыўнай удзельніцай розных мерапрыемстваў: спявала на сцэнах розных сельскіх клубаў песні і і частушкі, спявала ў хоры, удзельнічала ў мастацкай самадзейнасці, КВЗ, цешыла народ байкамі. Але аднойчы цяжка захварэла на ангіну, таму спяваць пачала менш.

Адну з суседак Алены Юстынаўны завуць Налівайка Галіна Уладзіславаўна. Яна таксама нарадзілася ў Палушах у 1935 годзе, скончыла 5 класаў рускай школы. Жанчына паведаміла, што раней жылося хоць цяжэй, але весялей.

Побач з імі сядзела Грыва Станіслава Антонаўна. Яна, як і яе суседкі, таксама нарадзілася ў Палушах у 1933 годзе, хадзіла ў польскую школу пяць гадоў (пачынала ў час вайны). Зараз яна разам з Галінай Уладзіславаўнай спявае на пахаваннях і вяселлях. Самой жанчыне вельмі шкада, што фальклорная спадчына прыходзяць у заняпад".

“Яшчэ зайшла я да Роцкай Марыі Міхайлаўны (1939 года нараджэння). Нарадзілася яна ў вёсцы Захарышкі Астравецкага раёна, а ў Палушы прыехала працаваць, так і засталася жыць. Жанчына з дзяцінства захаплялася народнымі спевамі, што нікога не здзіўляе, бо маці таксама любіла паспяваць, ды і бацька не адставаў.

Сама спявачка калісьці ведала вельмі шмат песен, а зараз ужо большая палова з іх пазабывалася па той простай прычыне, што зараз не так святы адзначаюцца, абрады не праводзяцца, як раней.

“Наступным прыпынкам стала невялікая хатка зноў жа ў маёй роднай вёсцы Палушы. Свае песні (пра каханне) мне праспявала Колышка Галіна Ільінічна. Нарадзілася яна ў 1952 годзе, а прыехала з горада Горлаўка да сяброўкі, і так яе прывабіла прыгажосць нашай краіны, што засталася яна тут на ўсё жыццё. Яе сям’я адрознівалася ад усіх іншых тым, што ўсе мелі добры голас. Галіна Ільінічна з маладосці да самай пенсіі працавала загадчыцай Палушскага сельскага клуба. У гэты час яна амаль на кожнае свята рыхтавала канцэрт у мясцовым клубе, куды запрашала жанчын пажылога ўзросту, і яны спявалі народныя песні. Уся вёска была ў захапленні. Сама таксама спявала. Дзве з гэтых песен яна агучыла мне".

РАЗДЗЕЛ ІІ

У вёсцы Лоша

Вёска Лоша ў савецкі час была досыць перспектыўнай. Тут знаходзіўся адміністрацыйны цэнтр калгаса, была пабудавана няпоўная сярэдняя школа, дзіцячы садок, працаваў клуб і бібліятэка пры ім. Аднак з часам распаду вялікай дзяржавы пачало катастрафічна падаць матэрыяльнае становішча гаспадарак, пачалася рэарганізацыя калгасаў. Мясцовы калгас ”Чырвоная зара” быў далучаны да суседняга - “Шлях Леніна”, маладыя сем’і пачалі сяліцца ў больш перспектыўных мясцовасцях. І ў 2008 годзе школа была закрыта. Вучні і настаўнікі былі пераведзены ў Гудагайскую сярэднюю школу. А праз год былі закрыты клуб і бібліятэка.

Многа гадоў узначальвала работу мясцовага клуба Шаблоўская Соф’я Фёдараўна. Пры клубе дзейнічала фальклорная вакальная група. Жанчыны былі жаданымі гасцямі на розных мерапрыемствах не толькі ў роднай вёсцы, але і на раённай сцэне. Але і зараз яны часам збіраюцца разам і ўспамінаюць свае любімыя песні. Вось і для здымачнай школьнай групы (Жаўток І.М. і Васілёнак М.К.) яны сабраліся разам, каб паспяваць і тым самым захаваць для нашчадкаў песенную спадчыну свайго краю.

У доме Соф’і Фёдараўны сабраліся мясцовыя былыя вакалісткі: Казадой Юзэфа Іосіфаўна, Антановіч Станіслава Іванаўна і Шафран Юзэфа Іосіфаўна. Моцныя галасы, добрая і незабытая саспяванасць адрозніваюць іх спеў. Песні носяць выразны мясцовы каларыт: вымаўленне, “тутэйшы” варыянт зместу, які адрозніваецца нават ад таго, які бытаваў у суседняй вёсцы.

Запісы гэтых песен выкарыстоваюцца ў школе ў час правядзення пазакласных мерапрыемстваў (напрыклад, у вясельным абрадзе “Запрашаем на вяселле”).

РАЗДЗЕЛ ІІІ

У вёсцы Паракіці

(з запісаў Вайдак Дзіяны)

“Я наведала вёску Паракіці Астравецкага раёна Гродзенскай вобласці. А паехала ў гэту вёску, бо там нарадзіўся мой тата, які мне параіў зайсці да Чарняўскай Ядзвігі Валяр’янаўны. Жанчына гэта добра спявае. Нарадзілася яна ў 1938 г. у вёсцы Гаспараліна, што таксама на Астравеччыне. Вучылася ў Алясінскай школе Астравецкага раёна, дзе скончыла чатыры класы. Ядзвіга Валяр’янаўна казала, што голас мае добры ад бацькоў, бо і бацька і маці вельмі добра спявалі.

РАЗДЗЕЛ ІV

У пасёлку Гудагай

ВЯСЕЛЬНЫ АБРАД

першай паловы ХХ стагоддзя

Запісаны ад жыхароў хутара Гурэлі

Гудагайскага сельскага савета

Пілецкай Яніны Францаўны, 1937 г.н.

Пілецкай Ядвігі Францаўны, 1938 г.н.

настаўніцай беларускай мовы і літаратуры

Гудагайскай сярэдняй школы

Новікавай Галінай Чаславаўнай.

2005 - 2006 навучальны год

СВАТАННЕ

Калі было вядома, што хлопец і дзяўчына любяцца і збіраюцца пажаніцца, то жаніх (у нас яго называлі заўседы малады) пасылаў да дзяўчыны сватоў. Аб гэтым папярэджваліся бацькі і звычайна ўжо чакалі свата і жаніха. Прыводзілі (прыязджалі) у суботу. Сватацца ехалі толькі жаніх і сват, гэта мог быць і старшыня калгаса, і блізкі сваяк. Едучы ў сваты, абавязкова чаплялі каню на шыю бразгуны-званочкі на шырокай скураной паласе. Гэта азначала, што малады багаты. Убіралі вупраж каня кветкамі і стужкамі з паперы або жывымі - у летні час.

У хаце маладой сватоў ужо чакалі: было прыбрана, стол засцілаўся белым абрусом. Дзяўчына – дачка - на вочы ў хаце нікому не паказвалася.

Сват і малады заходзілі ў хату, віталіся. Сват ставіў на стол літровую бутэльку водкі, расцілаў насатку (насавую хусцінку). Потым сват пытаўся: “А дзе гэта наша маладая?”

Выклікалі (звалі) дзяўчынку. Калі яна выходзіла, сват падводзіў хлопца да яе, хлопец цалаваў дзяўчыну ў руку.

Пасля бацька запрашаў усіх сесці. Вялася размова:

- А чаго хочаце, сваточкі?

- Хочам дачку ўзяць.

- Дочку то дочку, а што за дочку ўзяць хочаце?

- Ну, што маеце. Можам быка, можам цялушку.

- Трэба нешта даць. Але ж у мяне што? У мяне ж іх шмат… Добра. Я вам дам, і вы штоколек. Бітон водкі, кумпяк.

Далей размова вялася на розныя тэмы. Пагаварыўшы, сват і жаніх развітваліся, ехалі да дому.

ПЕРАД ВАСЭЛЕМ У МАЛАДОЙ

Пад вечар у суботу ў хаце маладой збіраліся дзяўчаты. Прымяралі сукенку маладой, упрыгожвалі галіначкамі шпарагусу (аспарагуса), лапніку па нізу сукенкі.

Для вэліна бралі каля 3 метраў празрыстай белай матэрыі, складалі, прызборвалі, сшывалі адзін край у форме “кукарды”. Рабілі 2-3 кукарды, адна вышэй за другую. З белай мяккай паперы рабілі ружачкі і плялі вянок, дабаўлялі абавязкова зелень вазонаў.

Вянок злучаўся з вэлінам, быў вялікім – “ад вуха да вуха”, замацоўваўся з дапамогай гумачкі – рэзінкі. Доўгі вэлін за маладой ніхто не нес ніколі. А каб не запэцкаць, маладая, ідучы, магла абкруціць яго вакол шыі, як шалік.

У суботу плялі маленькі міртавы вяночак – знак цнатлівасці маладой, які маці яе потым прышпіляла да вэліна ў час благаслаўлення.

Дзяўчаты рыхтавалі асыстэнтам і сватам банцікі. Абавязкова спявалі песні, прынадныя да гэтага выпадку. Песні былі і сумныя і вясёлыя.

ВАСЭЛЕ (вяселле)

У 50-я гады васэлі ў нашай мясцовасці пачыналі толькі ў нядзелю і шлюб бралі таксама толькі ў нядзелю.

Выязджалі да шлюбу на гадзіну дня. З 10 годзін раніцы збіралася радня маладой: цёткі, дзядзькі, браты і сестры, асыстэнты і асыстэнткі (незамужнія дзяўчаты і хлопцы).

Дзяўчаты ўбіралі маладую. Грала музыка. Калі дзяўчаты ўжо ўбралі маладую, музыканты казалі, што трэба зачынаць васэле. Яны ігралі вальс або факстрот ці якую іншую мелодыю, а бацькі маладой танцавалі некалькі хвілін. Дачка дзякавала бацькам.

Бацькі маладой запрашалі гасцей сесці за стол пачаставацца. Маладая за стол не сядала. Падкрапіўшыся, госці выходзілі з-за стала. На падлогу слалі дыван, матка і бацька сядалі на лаву або табурэтку і благаслаўлялі, жагналі сваю дачку, якая станавілася на калені.

Маці прыколвала вяночак з міртавых галінак на вэлін на затылку. Дочка цалавала бацькоў у рукі, у ногі. Затым дыван выносілі з хаты і закідвалі на страху, каб і ўсе дзяўчаты замуж павыходзілі.

За гадзіну-дзве да шлюбу прыязджаў малады. Ехаў на конях у вазку (ці брычцы, ці санках). Коні ўбіраліся спецыяльнымі папанамі са скуранымі бумбулькамі, фрэнзлямі, бахрамой, на дугі чаплялі кветкі з паперы, вазок засцілалі самым прыгожым дываном.

Малады са сватам, які быў перавязаны ручніком з пляча па пояс, заходзіў у хату, вітаўся, пытаў, дзе маладая.

Дзяўчына выходзіла, хлопец дарыў ёй букет. Букет зімою рабілі з каляровай паперы: гэта былі ружы, дабаўлялі галінкі вазонаў, ашпарагуса, лапніка.

Потым за стол садзілі только ўжо дваіх маладых. Яны перакусвалі і выходзілі з-за стала. Выходзячы, маладая цалавала абраз на покуце, прыступіўшы на лаву.

За прыездам гасцей, маладымі заўседы глядзелі і госці, і суседзі, зайсці мог любы вясковец.

Выйшаўшы з-за стала, маладая, плачучы, развітвалася і цалавалася з усімі, хто быў у хаце, але не з гасцямі.

Дзяўчаты - асыстэнткі да ад’езду павінны былі прышпіліць (прычапіць) банцікі і сватам, і асыстэнтам.

Для гэтага бралася купленая атласная стужка белага колеру (можна было і сіняга) прыблізна поўметра, складваўся банцік з доўгімі канцамі, а канцы яго абразаліся ў выглядзе “хвосціка” ластаўкі.

Пад музыку васэля выходзіла на двор, сядала ў вазкі. Малады і маладая ехалі да шлюбу паасобку.

ПЕРАД ВАСЭЛЕМ. СУСТРЭЧА МАЛАДЫХ.

Пасля шлюбу маладых спатыкалі на ганку бацькі маладой. Перад тым як маладыя сойдуць з брычкі ці вазка, на зямлю кідалі кажух, каб яны ступілі на яго і жылі багата і добра.

Затым маладыя падыходзілі да бацькоў. Тыя сустракалі іх з хлебам-соллю. Клалі як цэлы хлеб, так і адрэзаную лусту. Маладыя па чарзе адламвалі па кусочку хлеба, макалі ў соль, елі. Потым чуць-чуць прыгублялі водкі, але да канца і поўнасцю ніколі не пілі. Потым дзеці цалавалі бацькоў. А затым яны запрашалі ўсіх у хату і садзіліся за стол.

Грала музыка. Госці маладой па яе старане сядалі, ад маладога – за ім у рад. Госці частаваліся, спявалі, танцавалі.

Праз колькі часу першы асыстэнт выводзіў маладую ў танец: паглядзець, ці не храмая, ці не крывая. Маладая выходзіла па лаве, за спінамі гасцей.

Пара танцавала, а потым маладая даравала асыстэнту шалік або платочак – абкручвала шыю. Хлопец у падзяку цалаваў у руку. У некаторых выпадках маладая даравала першаму асыстэнту ручнік, і тым ручніком выціралі твары і хлопцы, і дзяўчаты, каб добра жыць, пажаніўшыся.

Вяселле прадаўжалася далей і цягнулася да самай раніцы. У дзвярах, у вокнах заўседы было поўна цікаўных: дзяцей, цётак, вяскоўцаў. Госці васэля маглі пачаставаць іх, кінуўшы кусок булкі (пірага).

Потым, ужо даволі позна, уночы, пачыналі дараваць, г.зн. дарыць падаркі. Гэта былі ручнікі, дываны, пару метраў тканіны, троху грошай. Даравалі з гумарам, прыгаворваючы, падсмейваючы і маладых, і гасцей.

Перад тым, як пайсці адпачываць, маладая здымала вэлін, давала яго мерыць усім дзяўчатам. Гэта зноў - такі рабілася з мэтай, каб і яны павыходзілі хутка замуж.

ВАСЭЛЕ Ў МАЛАДОГА

Позна на раніцы, у панядзелак ужо, госці збіраліся за стол. Музыканты гралі маршы: спявалі песні для маладых і іх бацькоў, сватоў і гасцей, за што тыя ўсе плацілі, гэта значыць лажылі грошы ў талерку, абвязаную вялікай насаткай (насавой хусцінкай).

Пасля маршоў збіраліся выязджаць да маладога. Сват маладога выкупліваў падушкі ў маладой: плаціў грошы ці што-небудзь дарыў. А сват маладой павінен быў заплаціць таму, хто панясе падушкі на вазок ці сані.

У некаторых выпадках сама маладая, прыехаўшы з падушкамі да хаты маладога, дарыла ручнік таму, хто вез, - клала яго за спіну каня, на каторым ехала, а ручнік забіраў гаспадар каня.

Ад’яжджаючы ад маладой, сваты ці хто-небудзь з гасцей стараліся што-небудзь украсці – узяць з хаты. Гэта магла быць і качарга, і відэльцы, і пляцёнка цыбулі, і курыца, і кош з бульбай - што хочаш: абы смяшней.

Ехалі з музыкай, спявалі, весяліліся, кідалі цукеркі сустрэчным. Бацькі маладога надчэквалі гасцей. Выходзілі, спатыкалі, запрашалі за стол.

Маладая дарыла свякрове матэрыял на сукенку або хустку. Быў звычай дараваць і бацькоў маладога, і братоў, і сясцер яго, і хросных бацькоў.

Васэля ў маладога гулялі з панядзелка па аўторак.

БАЙКА

Сабраліся хлопца сватаць. Перад ад’ездам да дзяўчыны бацькі наказваюць:

- Ты ж там не еш і не пі шмат. Бо што могуць падумаць?

А выязжджаючы, жаніх узяў ў кішэню каўбасу.

Калі прыехалі, пагаварылі, за сталом пасядзелі, кажа ён:

- Мне трэба выйсці на двор.

Выйшаў, схаваўся за вугал і кусае каўбасу. А дзяўчыне цікава было, чаго той выйшаў – і яна за ім следам. Выглянула, убачыла, што завея і кажа:

- Але і круця!

А хлопец пачуў і адказвае:

- Сваё, не тваё. Мне мама дала.

А дзяўчына:

- Дык я ж пра мяцеліцу.

РАЗДЗЕЛ V

Прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы і павер’і нашага краю

як адлюстраванне ўмоў жыцця, культуры і светаўспрымання нашых продкаў

(па матэрыялах школьнага музея “Зямля гудагайская: матэрыяльнае і духоўнае”)

Вайцяхоўская Ганна Віктараўна - вучаніца 8 класа

Кіраўнік: Васілёнак Марыя Карлаўна - кіраўнік музея

2012 год

УВОДЗІНЫ

На працягу некалькіх гадоў вучні, якія наведвалі гурток пры школьным музеі, запісвалі прымаўкі, пагаворкі, прыкметы, якія выкарыстоваюць у сваёй мове людзі старэйшага ўзросту. Мы паспрабавалі абагульніць сабраныя матэрыялы. І вось што ў нас атрымалася.

Яшчэ задоўга да таго, калі мастацкае слова было зафіксавана ў помніках пісьменнасці, народ выяўляў свае настроі і думы ў песнях, казках, легендах і паданнях, прыказках і пагаворках. Яны на працягу многіх гадоў і стагоддзяў свайго бытавання перадаваліся з пакалення ў пакаленне. У іх адлюстроўваліся ўсе найважнейшыя асаблівасці народнага жыцця з самых далёкіх часоў: барацьба чалавека з прыроднай стыхіяй, яго мары, меркаванні, любоў да радзімы і нянавісць да ворагаў, глыбокі аптымізм.

Нездарма тэрмін фальклор, які ўзнік у сярэдзіне XIX ст., у перакладзе азначае “народная мудрасць”.

Аўтэнтычнасць мясцовых пагаворак

Значную частку сабранага намі матэрыялу складаюць прыказкі і прымаўкі. Прычым, многія з іх з’яўляюцца аўтэнтычнымі, гэта значыць самабытнымі, іх не зафіксавалі пакуль што слоўнікі. Яркі прыклад гэтаму наступныя пагаворкі:

Ранняя пташачка зубкі калупае, позняя – вочкі працірае.
Рыбак рыбака відзя здаляка.
Датуль маці міла, пакуль дупу мыла.
Хто маткі не слухае, той у пальцы дмухае.
Дурню гавары, а ён – дагары.
Сем лет у стадзе хадзіў, а ўсё цяля.
Пакуль у пана на губцы, у кухара – у дупцы.
Ці свінні елі, ці паны папасваліся.
Не той дурны, хто кажа, а той – хто пераказвае.
Бруха акенца не мае: што з’еў – не відаць.
Не будзь сам плох, не будзе вінаваты і бог.
Паміраць збірайся, а жыта сей.
Рабі пільна, будзя і тут Вільня.
Так і быць: як скрояна, так і шыць.
Ума няма – шчытай, калека.
Не той рабак, што мы ядзём, а той, што нас есць.
Воўк сабакі не баіцца, але звягі не любя.

Адразу ж кідаецца ў вочы дыялектны характар не толькі асобных слоў (здаляка, дагары, бруха, губцы, дупцы, рабак, звягі і інш.), але і граматычных форм слоў (відзя, шчытай, ума, будзя).

Па зместу яны таксама неаднолькавыя, неаднародныя, адразу ж бачна, і па часу ўзнікнення. Пакуль у пана на губцы, у кухара – у дупцы; Ці свінні елі, ці паны папасваліся – відавочна, ўтварыліся ў той час, калі грамадства дзялілі на паноў і залежных ад іх сялян. Але трапнае народнае слоўца зафіксавала перавагу апошніх над сваімі ўладарамі.

Хто маткі не слухае, той у пальцы дмухае; дурню гавары, а ён – дагары;

Сем лет у стадзе хадзіў, а ўсё цяля- гэтыя, напэўна, адрасаваны перш за ўсё непаслушнаму дзіцяці як жыццёвы вопыт, як заканамернасць, што падцверджана лёсам не аднаго чалавека.

Не будзь сам плох, не будзе вінаваты і бог; Рабі пільна, будзя і тут Вільня- гэтыя дзве прымаўкі таксама недвухсэнсоўна адрасаваны таму, хто пачынае выбіраць або толькі задумаўся над выбраным жыццёвым шляхам. Звяртае на сябе ўвагу апошні выраз. Магчыма, ён ўзнік не так даўно, а толькі ў той час, калі моладзь з нашага рэгіёну стала масава пакідаць вёску, шукаючы лепшую долю ў бліжэйшым да нас горадзе – Вільні.

Ранняя пташачка зубкі калупае, позняя – вочкі працірае; Паміраць збірайся, а жыта сей; Так і быць: як скрояна, так і шыць - у гэтых і іншых прымаўках вобразна напамінаецца аб тым, што часта наш дабрабыт залежыць ад таго, наколькі мы асэнсавалі заканамернасць і неабходнасць працы і мэтанакіраванасці на поспех, нашай настойлівасці ў дасягненні поспеху.

На першы погляд наступныя дзве прымаўкі, звязаныя агульнай лексічнай тэматыкай – “страўнікавай”, на самай справе маюць розны сэнс. Бруха акенца не мае: што з’еў – не відаць - сапраўды, гаворыць аб тым, што не варта аддаваць так многа ўвагі харчаванню або перажываць, што нехта есць смачней, чым ты. Другая ж - Не той рабак, што мы ядзём, а той, што нас есць - горкае ўсведамленне таго, што не толькі недобраякасная ежа (халадзільнікаў не было ў той час, калі ўзнікла гэта прымаўка), а невылечная хвароба падчас пагражаечалавечаму жыццю.

Мясцовыя прымаўкі

Прымаўкі маюць незавершаную сінтаксічную будову ў адрозненне ад прыказак, але таксама характарызуюцца павучальнасцю, абагульненасцю назіранняў:

Ні богу свечка ні чорту качарга.
Прысаліўшы, прыхваліўшы есці можна.
Няма калі носа высмаркаць.
Што ты панімаеш у кілбасных абрэзках.
Голад ні цётка.
Лата на лаце і дзюра ў лаце.
І сам не гам – і другому не дам.
Перш за грэх, чым за праўду.
Аж сэрца крывёй абліваецца.
Насыпаць солі на хвост.
Ці іграй, ці грошы аддай.
Абы шыя, а хамут будзя.
Вецяр у галаве.
Абяцанка – цацанка, а дурному – радасць.
Прыйшоў як агню (солі) пазычыць.

Зноў назіраем мясцовы характар як лексікі, так і граматыкі: кілбасных, пёнтку, вецяр, дзюра, будзя, ні цётка. У іх гэтак жаярка адлюстроўваецца багаты працоўны і жыццёвы вопыт народа (Перш за грэх, чым за праўду; Абы шыя, а хамут будзя), яго мудрасць (Голад ні цётка; Абяцанка - цацанка, а дурному - радасць), псіхалогія і светапогляд (Ні богу свечка ні чорту качарга). У некаторых з іх адбіліся досыць прымітыўныя, магчыма, нават язычніцкія ўяўленні пра сусвет, прыроду, чалавека, расліны, жывёл:

Каб цябе пярун.
Ляціць сусам.
Як вош пад струп лезе.
Надуўся, як мыш на крупы.
Як жук на трэцялетнім агнішчы (спёкся, зварыўся).
Ціха, як у божым ушку.
Адной нагой на тым свеце стаіць.
Мядзведзь ніколі не мыўся, а які дужы.
Куды спяшаіся з козамі на торг?

Прыказкі вучаць любіць свой край, Радзіму, яе герояў і ненавідзець ворагаў (Усюды добра, а ў хаце найлепей; Там добра, дзе нас няма).

Трапна выказвае народ свае думкі пра шчасце, лёс і долю, дабро і зло:

Скрыпучае дрэва длуга скрыпіць.
Сужонага не аб’ехаць, не абысці.
Каб знаў, дзе паваліся, сеў бы.
Благая пуга, а і без яе туга.
Яблыка ад яблыні недалёка коціцца.
Як пасцеліш, так і выспіся.
Дзе каротка, там і рвецца.
Без каманды войска гіне.
Начная зязюля ўсіх перакукуе.
Ляжак ляжыць, а за ім доля бяжыць.
Бяда сваей хаткі не мае.
Адклад не ідзе ў лад.
Трэба жыць, як набяжыць.
Слухай людзей, а свой розум мей.
Рука руку мые, каб абедзве белыя былі.
За спрос не б’юць у нос.
Не поп – не ўбірайся ў рызы.
Хто хрысця, той неба чысця.
Век жыць – не мех шыць.
Жыве кот, жыве і сабака.

Увогуле, прыказкі і прымаўкі – гэта своеасаблівая энцыклапедыя жыцця народа ў розныя гістарычныя эпохі. Занатаваны ў некаторых з іх мясцовыя назвы паселішчаў – тапонімы:

Бабраўніцкі халаднік.
Нарабіў як воўк у Маркунях.
Паракіцкія лусты.
Асёл дарданэльскі.
Варона гярвяцкая.

Прыказка Зарабіў, як Заблоцкі на мыдле (значыць, страціў сваё, а не зарабіў) таксама, здаецца, мае мясцовае паходжанне, аб чым сведчыць часта выкарыстоўваемая форма мыдле.

Дыялектны характар фразеалагізмаў зямлі гудагайскай

Ёсць сярод сабраных выразаў устойлівыя спалучэнні слоў, якіяне ствараюцца, а захоўваюцца ў свядомасці чалавека як гатовыя адзінкі. Вучоныя-лінгвісты называюць іх фразеалагізмамі. Па сваёй прыродзе яны вельмі метафарычныя, эмацыянальна - экспрэсіўныя, могуць утрымліваць ацэнку. Яны надаюць мове непераймальную сакавітасць:

Як мокрае гарыць.
Ад серады да пёнтку (нарабіў).
Як мух аб’еўшыся.
Як місачку пабіўшы.
Што ўбіў, тое ўехаў.
Там добра, дзе нас няма.
Як сеў, так і прыкіпеў.
Аж скура на ім гарыць.
Стаіць як слуп маляваны.
Раве не сваім голасам.
Не чуе, кім ён ёсць.
Ног не чуе пад сабой.
Умны умнаму слова - два і рэхты.
З пустога ў парожняе (пераліваць)

Павер’і, прыкметы і праклёны

У народнай памяці з часам назапашваліся прыкметы. Яны часцей за ўсё былі звязаны з нейкімі касцельнымі, адзначанымі на нашых тэрыторыях святамі. Сёння, калі экалагічныя фактары ў нейкай ступені змянілі клімат,не ўсе гэтыя прыкметы спраўджваюцца. Але, напэўна, узніклі яны не на голым месцы. Заканамернасці ў зафіксафаных з’явах былі, таму што нашы суразмоўцы - старэйшыя людзі з надыходам таго ці іншага свята зноў і зноў іх паўтараюць:

На Марціна – з вадой, на Каляды – з лядой, а на Марціна з лядой, то на Каляды з вадой (Марціна - 11 лістапада).
Як расплачыцца Януля, то ўтуля аж Гануля(ад 29 чэрвеня да 26 ліпеня).
Чакай Пятра – сыр з’ясі.
Калі бярозка перш распусціцца, чым ольха, - лета сухое будзе, а калі наадварот – мокрае.
На Грамніцы лепей ваўка ў лесе спаткаць, чым сонца на небе ўвідзець.
На Звяставанне і птушка гнязда не віе.
На Звяставанне не можна дровы з лесу несці, а то гадзіна ў хату прыдзе.

Праклёны - астаткі ўпэўненасці нашых продкаў, іх веры ў магічныя сродкі ўздзеяння на чалавека, жывёлу з дапамогай слова - мы таксама сустрэлі сярод устойлівых выразаў нашай мясцовасці:

Каб цябе немач!
Каб твае дзеці ў водцэ смак пазналі.
Каб табе мазгі павысыхалі.

Але гэтыя праклёны, злосныя выразы не трэба ўспрымаць даслоўна. Часцей гэтыя формы ўжываюцца, калі чалавек знаходзіцца ў стане нервовай узбуджанасці або яго нешта раздражняе. У такім стане чалавек ужывае праклёны, каб даць разрадку сваёй злосці, і часцей праклёны ўжываюцца як формула спынення раздражнення, а сэнс выказвання ўжо не такі значны.

Мы ведаем, што ў працэсе гістарычнага развіцця нашы тэрыторыі неаднаразова былі ў складзе іншых дзяржаў. З прыходам новай улады ўстанаўлівалася новая дзяржаўная мова. Так, досыць вялікі прамежак часу нашы тэрыторыі былі ў складзе Рэчы Паспалітай – Польшчы. Таму так многа ў вуснай памяці народнай захаваласяўстойлівых выразаў на польскай мове, хоць сёння не сустрэць сям’ю ў нашым рэгіёне, дзе б у штодзённым абіходзе карысталіся б польскай мовай. Нашым гурткоўцам пашчасціла запісаць 37 такіх прыказак, пагаворак, прыкмет.

Заўважылі мы сярод нашых запісаў і зняважлівыя адносіны да тых, хто прыйшоў з іншага моўнага асяроддзя:

Пшэкі (аб паляках).
Гэны гэнага папхнуў, гэны заваліўся (здзек над тымі, хто прыехаў з усходу).
Кішка руская.
Жыдамі не аралі і араць не будуць (у перакладзе з польскай мовы: Zydźmi nie orali i orać nie będą).
Турак няшчасны.
Гіргун з чорным паднябеннем (аб літоўцах).

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Мова адлюстроўвае светапогляд, светаадчуванне яе носьбітаў. Пры дапамозе мовы як крыніцы пазнання гісторыі народа, яго культуры можна знайсці адказ на шэраг пытанняў, звязаных з этна-гістарычнымі кантактамі народа, яго разумовым і псіхалагічным развіццём, асаблівасцямі ўкладу жыцця, быту. Фальклор – няспынная творчасць народа, якая бытуе ў вуснай перадачы людзей з пакалення ў пакаленне. Таму трэба збіраць, запісваць і захоўваць тое, што сёння яшчэ гучыць у жывой мове нашых дзядуль і бабуль, каб не перарвалася сувязь пакаленняў, каб і мы маглі пры выпадку ўзбагаціць сваю мову трапным народным словам.

Дадатак

Прыказкі, прыслоўі, прыкметы на польскай мове

Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.
Jakie drzewo - taki klin, jaki ojciec - taki syn.
Gruby jak baryłka.
Taka pani, co pod wozem muchi łapi.
Józef w kożuszku.
Psu do dupy.
Jeszcze chwilka, jeszcze milka, niech odrośnie ogen wilka.
Używaj świata, puki służą lata.
Prosta droga aż do Pana Boga.
Czyja zguba, czyja strata, będę nosić całe lato.
Zydźmi nie orali i orać nie będą.

^Наверх